[1] ჟურნალი „კარიბჭე“ 2014, N 7: 64. ასევე, დეკანოზი იოანე მეინდორფი, გრიგოლ პალამას თხზულებების ისტორიული მნიშვნელობა, http://www.faith.ge/?p=1165. წმინდა იოანე სინელი ჭეშმარიტ დაყუდებულს (ისიხასტს) უწოდებს იმას, ვინც სხეულითაც და სულითაც დაყუდებულია (კლემაქსი 2014: 276).

[2] ტერმინ „მღვიძარებას“ (ბერძ. ἡ νήψις) და, ზოგადად, ამ ასკეტურ ღვაწლს საფუძველი თავად წმინდა წერილში აქვს. მაგ.: „განიფრთხვეთ, მღვიძარე (νήψατε) იყვენით...“  (I პეტრე. 5, 8). წმინდა ისიქიოს პრესბიტერი (ევსუქი ხუცესი) ოთხი სახის მღვიძარების შესახებ საუბრობს: 1) წარმოსახვებზე დაკვირვება, 2) გული იყოს ყოველგვარ გულისზრახვისაგან მყუდროქმნილი, 3) ქრისტესადმი მოუკლებელი ვედრება, 4) სიკვდილის მუდმივი ხსოვნა (მშვენიერებათმოყვარეობა, I.I 2013: 229, 233).

[3] გონიერი ლოცვა (ბერძ. νοερᾶς προσευχῆς) წმინდა მამების, ე. წ. მღვიძარე მამების, სწავლებით ნიშნავს ადამიანის გონების მიდრეკას გულისკენ, როცა იგი ბაგეებით არ საუბრობს, არამედ გულში წარმოთქვამს ლოცვას: „უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღმრთისაო, შემიწყალე მე“ და ცოტათი სუნთქვას იკავებს (უხილავი ბრძოლა 2014: 125).

[4] ვნებიანობის ფენომენს ადამიანში და, ზოგადად, ცნება „ვნებას“ (პათოს – πάθος), რომელიც მომდინარეობს ზმნიდან ვიტანჯები, განვიცდი, ვევნები (პასხო – πάσχω), ჯერ კიდევ ელინი ფილოსოფოსები ეხებოდნენ და ხსნიდნენ მის რაობას. გარკვეულწილად ვნების მათეული გაგება იმემკვიდრა ქრისტიანულმა ტრადიციამაც, რაც განსაკუთრებით გამოვლინდა წმინდა მამათა ასკეტურ თხზულებებში. ეკლესიის მამებმა მოახდინეს ამ სწავლების კრისტალიზაცია (როგორც ხდება ხოლმე სხვადასხვა თეოლოგიურ საკითხებთან მიმართებაშიც) და სისტემურად მოგვაწოდეს ცნება – ვნების სხვადასხვაგვარი განმარტება. სულიერ-ასკეტური მნიშვნელობით – ვნება, ეს არის, ღმერთის მიერ ადამიანის სულში შექმნისთანავე ონტოლოგიურად შთანერგილი ბუნებრივი ძალები, რომელთა დანიშნულებაც სათნოებებში წვრთნა და ამ გზით ღმერთთან ერთობის (განღმრთობის) მიღწევაა. სხვაგვარად, მეტი სიცხადისთვის, ადამიანის სული იყოფა სამ ნაწილად (სამნაწილედია): 1. მოაზროვნედ (λογιστικόν), 2. მრისხანედ (გულისწყრომითი – θυμικόν) და 3. სურვილიან (ნდომა, წადილი – ἐπιθυμητικόν) ნაწილებად (თუმცა გრიგოლ პალამა აღნიშნულთან ერთად სულის დაყოფის სხვა კონცეპტსაც იყენებს: გონება (νοῦς), აზრი (λόγος), სული [პნევმა] (πνεῦμα). მაგრამ სულის ამგვარი, დაყოფა კიდევ სხვა მხარეა, რადგან იგი არა მარტო ანთროპოლოგიურ, არამედ ტრიადოლოგიურ დოგმასა და თეოლოგიის სხვადახსვა ასპექტებსაც მოიცავს). სწორედ სულის ამ მრისხანე და სურვილიან ნაწილს ეწოდება ვნებითი ძალები (παθητικές δυνάμεις), რომლებსაც ადამიანის შექმნისთანავე შემოქმედისგან განესაზღვრათ მოაზროვნეობითი ნაწილისადმი დაქვემდებარება და მისი მეშვეობით, მათი სწორი  წარმართვა ღვთისაკენ. ამას ამბა დოროთე ძალიან ნათლად წარმოაჩენს: „მოაზროვნე სული ბუნებრივად მოქმედებს, როცა სურვილიან ნაწილს (ἐπιθυμητικόν) სათნოება სურს, მრისხანე ნაწილი (θυμικόν) იღვწის ამისთვის და მოაზროვნე (λογιστικόν) კი მომხდარ მოვლენებს უყურებს“. ასევე, წმინდა თალასეც იმავეს აღნიშნავს: „სულის მოაზროვნე ნაწილი (λογιστικού της ψυχής) ღმერთის შეცნობას უნდა სწავლობდეს, ვნებითი ნაწილი – სურვილიანი და მრისხანე (παθητικού – ἐπιθυμητικού και θυμικού) კი – სიყვარულს და თავშეკავებას“ (მართლმადიდებლური ფსიქოთერაპია 2010: 254. ასევე, სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები, 2015: 657). სულის ამ ბუნებითი უნარების სწორი მიმართულებით განვითარება მიმდინარეობდა ჩვენს პირველმშობელთა ცოდვით დაცემამდე, დაცემამ კი გამოიწვია ადამიანის სულში ამ ვნებითი საწყისის დისჰარმონია და მოაზროვნე ნაწილისადმი დაპირისპირება,შესაბამისად – კი მისი მორჩილებიდან გამოსვლა. ამრიგად, ჩვენი სურვილიანი და მრისხანე ძალები (ვნებითი ნაწილის ეს ქვესახეობები) ბუნებრივიდან ბუნების საწინააღმდეგო მდგომარეობაში აღმოჩნდა და გარდაიქმნა ჩვენ მიმართ ეშმაკთა ბრძოლის იარაღად. ეს ყოველივე ადამიანში ვლინდება რვა უმთავრესი ვნებით, რომლებიც წმინდა მამებმა ადრეულ ეპოქაშივე „დაახარისხეს“: 1. გემოთმოყვარეობა (γαστριμαργία), 2. სიძვა-მრუშობა (πορνεία), 3. ვერცხლისმოყვარეობა (φιλαργυρία), 4. მრისხანება (θυμός), 5. მწუხარება (λύπη), 6. სასოწარკვეთილება (ἀπελπισία), 7. პატივმოყვარეობა (κενοδοξία) და 8. ამპარტავნება (υπερηφάνεια). ამიტომაა უკვე ვნება „გასაკიცხი“ და სულის დამანგრეველი ენერგია. იგია სათავე ყოველგვარი ვნებიანი (მაცდუნებელი) აზრებისა და წარმოსახვებისა, ასევე, სამყაროს დამახინჯებულად აღქმისა, რაც ღირსი მაქსიმე აღმსარებლის მიხედვით არის – „გრძნობადის მიმართ უაზრო სიყვარული, ან უგუნური სიძულვილი“ (ღირსი მამა ამატებს, რომ აზრები არის ორგვარი: მარტივი (απλοί) და რთული, შედგენილი (σύνθετοι). მარტივი არის უვნებო აზრი (απλοί λογισμοί είναι απαθείς), ხოლო რთული – ვნებიანი (συνδέονται με πάθος). ე. ი. ვნებაშერთულ აზრს ეწოდება რთული. საგანი (πράγμα) არის: ოქრო, ქალი, მამაკაცი და სხვა. გააზრება (νόημα) არის საგნის მოგონება, ე. წ. ოქროს, ქალის, მამაკაცის; ვნება (πάθος) კი – „საგნებისადმი უსიტყვო სიყვარული ან სიძულვილი“. ვლახოსი, 2010: 223, 255). ისევ მაქსიმესეულ ენას რომ მივმართოთ, ჩვენი ახლანდელი ვნებითი უნარები წარმოადგენენ დროებით ტროპოსს (სახეცვლილ ფორმას), და არა ადამიანური არსების ლოგოსურ (ძირეულ, დასაბამიერ, ღმერთის მიერ განსაზღვრულ) ასპექტს. ამ საკითხზე მაქსიმე თავის ცნობილ „აპორიებში“ (სხვადასხვა ძნელი ადგილები) ვრცლად საუბრობს. იგი ერთ-ერთ ადგილას წერს: „...ვინც ებრძვის ვნებებს, [ცოდვიან] ვნებებთან ერთად არ უნდა ამოძირკვოს ბუნების ძალა [ბუნების უნარი] (την φυσικήν δύναμιν), ის, რაც ბუნებრივ ძალასთან [ბუნებრივ შესაძლებლობებთან] ერთად [უნდა] შენარჩუნდეს“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 660). წმინდა იოანე სინელი კი მიგვითითებს, რომ „ღმერთს ბოროტება არც გაუჩენია და არც შეუქმნია. ამიტომ ცდებიან, როცა ამბობენ, რომ ზოგიერთი ვნება სულისთვის ბუნებრივია. ეს უკანასკნელნი ვერ ხვდებიან, რომ ჩვენში ბუნებრივად არსებული სიკეთე, რომელიც ჩვენდა სასარგებლოდ მოგვეცა, ვნებად ვაქციეთ. მაგ.: ...მრისხანების უნარი ეშმაკთა საწინააღმდეგოდ მოგვენიჭა, ჩვენ კი მოყვასისკენ მივმართეთ... სურვილიც ბუნებრივია, მაგრამ სასუფევლის სურვილი და არა ცოდვისა...“ (კლემაქსი  2014: 260). აქვე უნდა ითქვას გრიგოლ პალამას უპირველესი მოწინააღმდეგის, ბარლაამ ფილოსოფოსის პოზიციაც, რომელიც უვნებობის მიღწევას ხედავდა სულის ვნებითი ნაწილის სრულ მოკვდინებაში. შესაბამისად, პალამა უმტკიცებდა, რომ უვნებობა, ეს არაა ვნებით ძალთა ამოძირკვა, არამედ მათი წარმართვა უარესიდან უკეთესისკენ, დამორჩილებაა სულის მოაზროვნე ნაწილისადმი. წმინდანი აგრძელებს, რომ თუკი ადამიანის მიზანი ამ ვნებითი ძალების უმოქმედობასა და ამოძირკვაში მდგომარეობს, მაშინ, აქედან გამომდინარე, ვეღარც გვეყვარებოდა, ვეღარც მოვიძულებდით და ვეღარც ვიღვაწებდით სათნოებებში სრულქმნისაკენ, რადგან ეს ყოველივე დამოკიდებულია სწორედ სულში არსებულ ამ ძალთა ქმედითუნარიანობაზე (ΠΑΛΑΜΑ 1988: 526-527, 528-531; პალამა 2014: 220-222, 223-227). ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან ნათელია, რომ ეს ვნებითი საწყისები (სურვილი – ἐπιθυμία და მრისხანება – θυμός) საჭიროებენ კვლავ თავის დასაბამიერ მდგომარეობაში – უვნებობაში (ἀπάθεια) აღდგენას (გარდაქმნას) და არა საკუთრივ მათ ამოძირკვას, მოკვდინებას (რაც ყოვლად შეუძლებელია, რადგან ისინი ჩვენი სულის ონტოლოგიური შესაძლებლობებია). სულის ძალთა ერთობისა და უვნებობისკენ სვლის გზას შემდეგნაირად გადმოგვცემს მაქსიმე აღმსარებელი: „ვისი გონებაც მუდამ ღმერთთანაა, მისი წადილი (ἐπιθυμία) გადაიზრდება ღმრთისაკენ ლტოლვაში, ხოლო რისხვა (θυμός) სრულიად ღმრთის სიყვარულად გარდაიქმნება. რადგან ღმრთაებრივ ნათელთან ხანგრძლივი ზიარებით, იგი (გონება) განათლდება და, მჭიდროდ უკავშირდება რა თავის ვნებით ნაწილს, აქცევს მას ღმრთისაკენ უსასრულო ლტოლვად და მოუკლებელ სიყვარულად, ხოლო მიწიერი საგნებისგან მთლიანად ღმრთაებრივისკენ მიემართება (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 668). წმინდა მაქსიმეს მიხედვით, წმინდანთა განღმრთობის მდგომარეობაში ყოფნას აღარ ახლავს სულის ვნებითი ნაწილის რაიმე აქტიურობა, რადგან იგი სრულიად გარინდულია, დადუმებულია ღმერთში (ისევე, როგორც ადამიანური ბუნების ნებისმიერი სხვა ძალა); ცნობილი ფრანგი ღვთისმეტყველის – ჟან-კლოდ ლარშეს გამონათქვამით, ეს ძალები განიცდიან „დეაქტივაციას“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 671, 672). აქ აღსრულდება პავლე მოციქულის სიტყვები: „...ცხოველ არღარა მე ვარ, არამედ ცხოველ არს ჩემ თანა ქრისტე...“ (გალატ. 2, 20). ე. ი, სულის ვნებითმა ძალებმა აღასრულეს მათზე დაკისრებული მისია – ქმნილი მიიყვანეს უქმნელთან – და შემდგომ „გაირინდნენ“ ღმერთში, მთლიანად მის უქმნელ ენერგიებს დაუთმეს ადგილი. ღირსი მაქსიმე: „...ერთი იქნება ყველას შორის ენერგია, ღმერთისაც და მისი ღირსეულებისაც, ან უფრო ღმერთისა მხოლოდ, რადგან ღმრთისმოყვარეობიდან გამომდინარე, ყველა ღირსეულშია იგი „პერიხორესის“ (περιχώρησις – ურთიერთდამტევნელობა) გამო“ (ჟურნალი „გული გონიერი“ 2016, N 13: 94). ასევე, საინტერესოა, რომ ღირსი მამა, როდესაც განღმრთობაზე საუბრობს, ტერმინ ვნებას უკვე სხვა კონტექსტშიც იყენებს, კერძოდ, ამ განღმრთობის ნეტარების განცდის აღმნიშვნელად. აი, შესაბამისი ციტატა: „მომავალ საუკუნეებში, მადლით განვიცდით რა განღმრთობისაკენ მიმართულ ცვლილებას, ჩვენ არ ვმოქმედებთ,                  არამედ ვიმყოფებით ვნებით მდგომარეობაში... ხოლო ვნებით მდგომარეობას მაშინ განვიცდით, როცა  სრულად გავივლით ლოგოსებს (სწავლება „ლოგოსებსა“ და „ტროპოსზე“ წარმოადგენს მაქსიმეს ღვთისმეტყველების უმნიშვნელოვანეს ღერძს) იმისა, რაც არაარსისაა. და უცნაურად ვაღწევთ არსის მიზეზს (ღმერთს) და ბუნებით განვლილთან ერთად ვამშვიდებთ საკუთარ ძალებს...“ (აქ, იგულისხმება ჩვენი სულიერი ძალების სრული ისიხია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ) (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 377-378).

[5] წმინდა გრიგოლ პალამას ცხოვრების შესახებ იხ. ვრცლად: პალამა 2015: 207-255.

[6] გარდა აღნიშნული ძირითადი თხზულებისა,თესალონიკელ მღვდელმთავარს ხელს ეკუთვნის შემდეგი ნაშრომებიც: 1. „აპოდიქტიკური სიტყვა“ (αποδεικτικός – დამამტკიცებელი), მასში განხილულია Filioque-სთან დაკავშირებული პრობლემები. 2. რამდენიმე წერილი, Filioque-სა და, ასევე, ღვთის შემეცნების საკითხზე ბარლაამსა და უფრო გვიანდელ ოპონენტს – აკინდინოსს. 3. გრიგოლ პალამას მიერ შედგენილი ათონელი მონაზვნების მანიფესტი, ე. წ. „წმინდა მთის ტომოსი“. 4. ტრაქტატები სხვადასხვა თემაზე, რომელთა შორის შედარებით მნიშვნელოვანია შვიდი ტრაქტატი აკინდინოსის წინააღმდეგ, სადაც მიმდინარეობს პოლემიკა ღვთაებრივი ენერგიების შესახებ. 5. ტრიადები, რომლებიც დაწერილია ბოლო ოპონენტის, ნიკიფორე გრეგორასის წინააღმდეგ (დაახლ. 1355 წ.). 6. რამდენიმე სულიერი შინაარსის თხზულება, რომელთა შორის არის X საუკუნის ცნობილი განდეგილის, წმინდა პეტრე ათონელის ცხოვრება. 7. „სიტყვები“ („ჰომილიები“), რომელიც მოიცავს ქადაგებებს წლის 53 კვირაზე. იმ დროს არსებული ტრადიციის მიხედვით, ეპისკოპოსები ცხოვრების ბოლოს საკუთარი ქადაგებების კრებულს აქვეყნებდნენ. წმინდა გრიგოლის ამ „სიტყვებში“ თითქმის არაფერია ნათქვამი ღვთაებრივ ენერგიებთან დაკავშირებული დავების შესახებ. მასალა გამოირჩევა ცოცხალი სტილით და წარმოადგენს მტკიცებულებას, რომ გრიგოლი იყო მაღალი პასუხისმგებლობის მქონე ეპისკოპოსი და კარგი მღვდელმთავარი (ჟურნალი „კარიბჭე“ 2015, N 26: 53-54).

[7] ჟურნალი „გული გონიერი“ 2014, N 7: 77-85. როგორც არქიმანდრიტი კვიპრიანე კერნი შენიშნავს: „უწინარეს ყოვლისა, მთელი პასუხისმგებლობით უნდა უარვყოთ ყოველგვარი ბრალდება ნებისმიერი სახის ნოვატორობაზე, თუნდაც იმიტომ, რომ არც გარემო და არც სიტუაცია არ იყო ისეთი, რომლის დროსაც რაიმეს „გამოგონებაზე“ ფიქრი იქნებოდა შესაძლებელი... უნდა გვახსოვდეს, რომ რელიგიურ-მონაზვნური გარემო წარმოადგენს ტიპურ დახურულ საზოგადოებას, რომელშიც ტრადიციონალიზმი და კონსერვატიზმი იყო გაბატონებული და ის ყოველგვარი სიახლისა და რეფორმების მიმართ უდავოდ არაკეთილგანწყობილია. ეს გარემო, უწინარეს ყოვლისა, არის მამების მიერ დატოვებული გადმოცემის ერთგული დამცველი და შეუბღალავი შემნახავი“ (ჟურნალი „კარიბჭე“ 2014, N 6: 50). ჟან-კლოდ ლარშე აღნიშნავს, რომ წმ. გრიგოლ პალამას ნაშრომებში გამოყენებულია წმინდა ბასილი დიდის დაახლოებით 435 ციტატა, წმინდა დიონისე არეოპაგელის დაახლოებით 397 ციტატა და წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის დაახლოებით 392 ციტატა (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 561). აქედანაც ნათლად ირკვევა პალამას ერთგულება მისი „წინაპრების“ მიმართ.

[8]  ΠΑΛΑΜΑ 1988: 534-535; პალამა 2014: 231-232. ასევე, შესაქმისათვის კაცისა 2010: 336; ჟურნალი „ემაოსი“ 2004, N 2: 22-76. საერთოდ, ადამიანის განღმრთობის (θέωσις) აღმოსავლური ქრისტიანული დოქტრინა ეფუძნება თავად მაცხოვრის განკაცების საიდუმლოს. პირველად ძე ღვთისას განკაცების მიზნისა და, შესაბამისად, ადამიანის განღმრთობის შესახებ სწავლება გამოთქვა წმინდა ირინეოს ლიონელმა (დაახ. 130/140/160 -202): „სიტყვა განკაცდა და ძე ღვთისა გახდა ძე კაცისა..., რათა შეგვძლებოდა ღვთის ძეები გავმხდარიყავით“. შემდგომ, უფრო მეტი სიცხადითა და სიმკვეთრით, განღმრთობის შესახებ სწავლება კლასიკური ფორმულის სახით ჩამოაყალიბა IV ს-ში არიანელობასთან ბრძოლისას, წმინდა ათანასე ალექსანდრიელმა (დაახ. 297-373): „ის განკაცდა, რათა ჩვენ განვღმრთობილიყავით“ (ἀυτός γάρ ἐνηνθρωπήσεν, ἴνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν) (PG. t. 25, col. 192 B). მსოფლიო საეკლესიო კრებების წმინდა მამებისათვის, ისევე, როგორც წმინდა ათანასესთვის, სიტყვის განკაცება ადამიანის განღმრთობისათვის მთავარი საფუძველია. წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველიც აღნიშნულ სწავლებას ავითარებს: „თავისი ვნებით ქრისტემ განაღმრთო ადამიანის ბუნება და ერთმანეთს დაუკავშირა ადამიანი და ზეციური ხატება“. ასევე, სხვა ადგილას წერს: „განკაცდი და შეუერთდი მოკვდავებს, შენ იყავი დასაბამიდანვე ღმერთი და შემდგომ გახდი კაცი, რათა ჩვენ განგვეღმრთე“. კიდევ: „...რამეთუ ერთ არს ღმერთი და ერთ არს შუამდგომელი ღმრთისა და კაცთა, კაცი იესუ ქრისტე... და ახლაც შუამდგომლობს ჩემი ცხონებისათვის, რადგან აქვს სხეული, რომელიც მიიღო, რათა მე გავმხდარიყავი ღმერთი მისი განკაცების ძალით“. წმინდა მაქსიმე აღმსარებელიც აგრძელებს მამათა მიერ წარმოდგენილი მოძღვრების ტრადიციულ და უწყვეტ ჯაჭვს; იგი ამბობს: „ღმერთი ხდება კაცი იმდენად, რამდენადაც კაცება განიღმრთობა ქრისტეს პიროვნებაში“ (ჰიპოსტასში. ლ. ხ.) (ეს ციტატა თითქმის იდენტურია გრიგოლი ღვთისმეტყველის სიტყვებისა: „ღმერთი გახდა კაცი, რათა მე გავმხდარიყავი ღმერთი, იმდენად, რამდენადაც ის გახდა ადამიანი“). ღირსი მაქსიმე, ასევე, თავის „აპორიებში“ წერს: „ადამიანის შესაძლებლობა, განიღმრთოს ღვთის სიყვარულის საშუალებით, შესატყვისია ღმერთის განკაცებასთან, რომელსაც გააჩნდა ადამიანისადმი თანაგრძნობა“. გარდა ამისა, ძალიან საგულისხმოა მაქსიმეს მიერ თალასესადმი მიწერილი 22-ე კითხვის პასუხი. ფრაგმენტი ამ ეპისტოლედან: „მას, ვინც ნების ერთი მოძრაობით შექმნა ყოველი ქმნილება – ხილული და უხილავი, უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა და, კერძოდ, შექმნილი სამყაროს წარმოშობამდე, გამოუთქმელად ჰქონდა მის მიმართ ყოვლადსახიერი განზრახვა. ხოლო ეს განზრახვა (ნება) იყო შემდეგი: თავად იგი შეურევნელად შეერთებოდა ადამიანთა ბუნებას ჭეშმარიტი ჰიპოსტასური შეერთებითა და უცვალებელად შეეერთებინა ადამიანთა ბუნება ისე, რომ თავად გამხდარიყო კაცი... ხოლო ის (ადამიანი) – განეღმრთო, რათა კაცი თავის თავში ექცია ღმერთად“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 375-376). ასევე: „ქრისტეს მეშვეობით, ანუ ქრისტეს საიდუმლოს მეშვეობით, ყველა საუკუნემ და ყველაფერმა, რაც არის ამ საუკუნეებში, მიიღო თავისი საწყისიცა და არსებობის აღსრულებაც, რადგან უწინარეს საუკუნეთა წინარეგანზრახული იყო (ღმრთისაგან) საზღვრულისა და განუსაზღვრელის, ზომისა და უზომობის, სასრულისა და უსასრულობის, შემოქმედისა და შემოქმედების, მოძრაობისა და უძრაობის შეერთება, ის შეერთება, რომელიც გაცხადდა ქრისტეში ბოლო ჟამს და რითაც აღესრულება ღვთაებრივი წინაგანზრახვა (ე. ი. განღმრთობა. ლ. ხ.)..., რადგან ჭეშმარიტად შეშვენის, რომ ის, ვინც ბუნებით არსებულ ქმნილებათა არსის შემოქმედია, იყოს, აგრეთვე, ქმნილებათა მადლისმიერი განღმრთობის თვითმოქმედიც (ἀυτουργόν) (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 381, 382). „...ყველასათვის ნათელია, რომ საიდუმლო, რომელიც ქრისტეში აღესრულება საუკუნეთა აღსასრულში, არის აღსრულება იმ საიდუმლოსი, რომელიც საუკუნეთა დასაწყისში დაკარგა წინაპარმა ადამმა“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები, 2015: 398). „სიტყვის განკაცების საიდუმლო თავის თავში მოიცავს წმინდა წერილის ყველა ქარაგმასა და ხატების აზრს, ასევე, ყოველი ხილულისა და გონებით მისაწვდომი ქმნილების შემეცნებას. ვინც შეიცნობს ჯვრისა და დაფლვის საიდუმლოს, ის შეიცნობს იმ მიზანსაც, რის გამოც ღმერთმა პირველითგან მოიყვანა ყოველივე მყოფობაში“ (ე. ი. განღმრთობისათვის, ღმერთთან შეერთებისათვის) (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 414). ახლა ვნახოთ, სირიელი თეოლოგი, წმინდა ეფრემ ასური რას გვასწავლის: „ყოვლადძლიერმა იცოდა, რომ ადამს სურდა გამხდარიყო ღმერთი, ამიტომ მან გამოგზავნა თავისი ძე... რათა მისი სურვილი აღესრულებინა“. XI საუკუნის მისტიკოსი ღვთისმეტყველი, წმინდა სვიმეონი, კითხვაზე, თუ რისთვის განკაცდა ძე ღვთისა, პასუხობს ათანასეს ცნობილი სიტყვებით: „რათა კაცი გამხდარიყო ღმერთი“. წმინდანი აგრძელებს: „ღმერთს სურს, რომ ჩვენ ადამიანურობიდან გვაქციოს ღმერთად... მას ეს იმდენად სურს, რომ ამ განზრახვით ჩამოდის მიწაზე“. სხვაგან წმინდა სვიმეონი პირველ პირში საუბრობს ქრისტეს სახელით (როგორც ამის კადნიერების მქონე), როცა შეგვაგონებს: „მე ვარ ღმერთი, რომელიც შენი გულისთვის გავხდი კაცი; მე შეგქმენი და მევე გაგხდი ღმერთად“ (ჟურნალი „გული გონიერი“ 2014, N 8: 7-28). ყოველივე ზემოთქმული მიუთითებს, რომ ადამიანის განღმრთობა ეკლესიის მამათაგან გაიგება ქრისტოლოგიური სწავლების ჭრილში, რაც შესაძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ ღვთის სიტყვის განკაცების წყალობით. ანუ აქ მთავარი რა არის: ქრისტემ თავისი განკაცებით აღასრულა სამება ღმერთის ის წინარესაუკუნოვანი, სამყაროს შექმნამდელი განზრახვა (ნება, ჩანაფიქრი), რასაც ჰქვია ქმნილის (κτιστό) უქმნელთან (άκτιστο) შეერთება, ანუ ადამიანისა და მთელი შესაქმის განღმრთობა (რაც ადამის ცოდვით დაცემის გამო შეჩერებული იყო, ვიდრე ძე ღვთისა არ განკაცდა).

[9] რომ. 7, 18-23.

[10] მშვენიერებათმოყვარეობა, I.III 2013: 50-54.

[11] ბარლაამი, პლატონიზმის გავლენით, ადამიანის სხეულს მიიჩნევდა ბოროტებად და სრულყოფილების მიღწევას ხედავდა მისგან გათავისუფლებაში; ამიტომ იგი ამბობდა, რომ მლოცველმა უნდა დააშოროს გონება სხეულსო. ამ ცრუ სწავლების სამხილებლად გრიგოლ პალამას მოჰყავდა (სხვა მრავალ არგუმენტთან ერთად) წმინდა იოანე სინელის სიტყვები: „ისიხასტი არის ის, ვინც უსხეულოს (ე. ი. გონების. ლ. ხ.) სხეულში შემოსაზღვრას ესწრაფვის“ (ἡσυχαστής ἐστιν ὁ τò ἀσώματον ἐν σώματι περιορίζειν σπεύδων) (ΠΑΛΑΜΑ 1988: 397, 399, 524; პალამა 2014: 54, 57, 217-218. სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა, წიგნი III 1991: 359-366). პალამა, ასევე, მიუთითებდა, რომ „გონების გამოყვანა არა ხორციელი ზრახვებიდან, არამედ საკუთრივ სხეულიდან... არის უბოროტესი ელინური ხიბლი (ἐλληνικῆς πλάνης), ფესვი და წყარო ყოველგვარი ბოროტი სწავლებისა...“ (ΠΑΛΑΜΑ 1988: 397; პალამა 2014: 54-55). გრიგოლ პალამას აღნიშნული მოძღვრება სხეულთან დაკავშირებით სრულ თანხვედრაშია მთელ აღმოსავლურ ასკეტურ ტრადიციასთან (რომელიც ასევე თავისთავად ეფუძნება წმინდა წერილისეულ სწავლებას), სადაც სხეულის საკითხი ამგვარად დგას: რადგანაც ცოდვით დაცემის შემდგომ დაირღვა ჰარმონიული ერთობა სულსა და სხეულს შორის და სულმა დაკარგა უნარი სხეულზე ბატონობისა, მეტიც, იგი თავადვე აღმოჩნდა ხორციელი ზრახვების უღელქვეშ, ამიტომ ბოროტების განსაზღვრება მიემართება არა საკუთრივ სხეულს, არამედ მასში არსებულ უკეთურ ვნებებს. აქედან გამომდინარე, იგი საჭიროებს ისევ დასაბამიერ მდგომარეობაში აღდგენას და სულიწმინდის საყდრად გარდაქმნას. ამასთან, არქიმანდრიტი კვიპრიანე კერნი შემდეგ სიტყვებს ამბობს: სხეული ისეთ ტაძრად უნდა იყოს ქცეული, რომ მასში ღვთაებრივი სული, როგორც ჭურჭელში, ხოლო გონი, როგორც საცავში, მკვიდრობდეს (ჟურნალი „კარიბჭე“ 2014, N 4: 54).

[12] ჟურნალი „გული გონიერი“ 2016, N 14: 50.

[13] გრიგოლ პალამას მოწინააღმდეგენი (გრიგოლ აკინდინოსი, ნიკიფორე გრეგორასი) და, უპირველესად – ბარლაამ ფილოსოფოსი, უარყოფდნენ ღმერთში არსებისა და ენერგიის განუყოფლად განყოფას; ბარლაამს მიაჩნდა, რომ ენერგია (ἐνέργεια) იგივეა, რაც არსება (οὐσία) და შესაბამისად ღმერთის ხილვასაც შეუძლებლად მიიჩნევდა. ამის დასამტკიცებლად იოანე ღვთისმეტყველის სიტყვებიც მოჰყავდა: „ღმერთი არავინ სადა იხილა; მხოლოდ-შობილმან ძემან, რომელი იყო წიაღთა მამისათა, მან გამოთქუა“ (იოანე. 1, 18). მაგრამ პალამა მას, სხვა მრავალ მაგალითთან ერთად, ახსენებდა მაცხოვრის სიტყვებს, რომ გულით წმინდები ღმერთს ხედავენ (მათე. 5, 8). იგი ამით წარმოაჩენდა ღმერთის ხილვისა და შემეცნების შესაძლებლობას მისი თანამარადიული და დაუსაბამო ენერგიების მეშვეობით. თაბორის უქმნელ ნათელს პალამა უწოდებს გვამოვანს (ჰიპოსტასურს - ἐνυπόστατος) ორი მნიშვნელობით: ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ იგი არის სამგვამოვანი ღმერთის მოქმედება (ენერგია) და მათგან გამოვლენილი მთელ შესაქმეში, მეორე მხრივ კი, რადგან, იგი არის მარადიული, დაურღვეველი და განულევადი ღვთაება (θεότης) (ΠΑΛΑΜΑ, 1988: 412-413, 424-425, 433-434, 621-622, 631; პალამა, 2014: 74-75, 89-90, 101-102; პალამა, 2015: 114 116, 126-127). პირველად ღმერთში არსებასა და ენერგიას შორის განსხვავების შესახებ მიანიშნა წმინდა ბასილი დიდმა, თავის 234-ე ეპისტოლეში ამფილოკე იკონიელისადმი: „ენერგიები მრავალსახეა, ხოლო არსება – მარტივი... ჩვენ ვამბობთ, რომ მხოლოდ ენერგიებით შევიმეცნებთ ღმერთს და არა არსებით... მისი (ღმერთის) ენერგიები ჩვენზე გარდამოდიან, ხოლო არსება მიუწვდომელი რჩება“ (PG. t. 32, col. 869A; ჟურნალი „გული გონიერი“ 2016, N 15: 125); შემდგომ კი ეს მოძღვრება გრიგოლ პალამამდე (რომელიც წმინდა მაქსიმეს წინამორბედად ითვლება ამ თვალსაზრისით) ფართოდ განავითარა მაქსიმე აღმსარებელმა, მაგ.: „ჩვენ ვერ შევიცნობთ ღმერთს თავისი არსით, არამედ მას შევიცნობთ მისივე ნამოქმედარის (ენერგიის. ლ. ხ.) სიდიადითა და განგებით. მათი დახმარებით, სწორედ, როგორც სარკეში, ისე ვხედავთ მის მშვენიერებას, სიბრძნესა და მის განუსაზღვრელ ძალას“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 571). ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ონტოლოგიურად (ὄντος) ღმერთში საღვთო ენერგია ერთია, მაგრამ სამყაროს მრავალფეროვნებიდან გამომდინარე, ისიც შედგენილი და მრავალსახა ხდება; აი, რას ამბობს მაქსიმე აღმსარებელი: „მე არ ვამბობ, რომ განგება და განსჯა ხან ერთ რამეს ნიშნავს, ხან – მეორეს. მე ვიცი, რომ ისინი ერთი არიან, ძალასთან შეფარდებით, თუმცა მათი ენერგია განსხვავებულია და აქვს განსხვავებული სახეცვლილებები ჩვენთან მიმართებაში“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 566). ასევე, წმინდა მაკარი დიდის მიხედვით, მოსეს, ელიას, პავლეს, ლუკასა და კლეოპას მიერ ხილული ნათელი... იყო ერთი და იმავე უქმნელი ნათელი, თუმცა, გარემოებათა შესაბამისად, სხვადასხვაგვარად გამოჩინებული. ამგვარად, ენერგია (ენერგიები), რომელთა მიზეზი და წყაროც არის საღვთო არსი, ხოლო გამომავლინებელნი საკუთრივ ჰიპოსტასები – მამა, ძე და სულიწმიდა – არის ყველა ის საღვთო თვისება (მაგ: შემოქმედებითობა, სიბრძნე, სახიერება, სინათლე, სიყვარული, მოწყალება და სხვ.), რომელთა მეშვეობითაც ღმერთი გვეცხადება სამყაროში და ურთიერთობს ქმნილებასთან. ამასთანავე, შესაქმეში გამოვლენილ ამ თითოეულ ენერგიაში მთლიანი სამგვამოვანი ღმერთი მყოფობს, მაგრამ არა მთელი სისავსით. ბასილი დიდი ამბობს, რომ ეს ნათელი სხვა არაფერია, თუ არა თავად მარადიული ღმერთი (ΠΑΛΑΜΑ 1988: 434, 620; პალამა, 2014: 103; პალამა, 2015: 113; ჟურნალი „გული გონიერი“ 2016, N 14: 61);სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 586-588.

[14] შესაქმისათვის კაცისა 2010: 336; ΠΑΛΑΜΑ 1988: 397-398; პალამა 2014: 55-56.

[15] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 395; პალამა 2014: 52. ასევე, მართლმადიდებლური ფსიქოთერაპია 2010: 123.

[16] ბერი იოსებ ათონელი 2002: 13-14.

[17]  ონტოლოგია (ბერძ. ὄντος) ფილოსოფიური მოძღვრება, მეცნიერება ყოფიერების ანუ არსებობის, არსის, სტრუქტურისა და კანონზომიერების შესახებ. ონტოლოგიური პრობლემები ეხება ყოფიერებას, მის სახეებსა და თავისებურებებს.

[18] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 418; პალამა 2014: 81. ასევე, მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა 2012: 104-105.

[19] წმინდა დიადოქოს ფოტიკელი შენიშნავს, რომ ჩვენი პირველმშობლების დაცემას საწყისი დაუდო ევას მიერ აკრძალული ხის მიმართ წადილით შეხედვამ; ანუ მისმა გრძნობისმიერმა ორგანომ გაუფანტა გულიდან ღვთის ხსოვნა, რამაც დასცა კიდეც (მშვენიერებათმოყვარეობა, I.III 2013: 31-32).

[20] მაქსიმე აღმსარებლის სწავლების მიხედვით, ღმერთმა ადამი შექმნა ყოველგვარი წარმოსახვებისაგან თავისუფალი. აქედან გამომდინარე, მისი გონება სუფთა და გამჭვირვალე იყო. იგი არ იყენებდა სულის წარმოსახვით ძალას, არ წარმოიდგენდა არანაირ სახეებსა თუ ფერებს და მხოლოდ ამგვარად ჭვრეტდა საგანთა არსს (უხილავი ბრძოლა 2014: 79).

[21] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 420-421; პალამა 2014: 84-85.

[22] წმ. ბასილი დიდი ჰომილიაში – „ქალწულებისათჳს“ – ამბობს, რომ ყველა სხეულში მყოფი ადამიანი ჰგავს მხატვარს, რომელიც ფარულად ხატავს სურათს. მაშინ, როცა მხატვარი წარმოაჩენს თავის ნახატს, მხილველნი აქებენ, თუკი დახატა წმინდანთა ხასიათები, მშვენიერი და ღირსშესანიშნავი საგნები, ხოლო განსჯიან იმგვარ მხატვარს, რომელმაც დახატა საძულველი და საძაგელი საგნები. ასევე, ადამიანი სიკვდილის შემდეგ... განდიდდება... ღმერთისგან..., თუკი მისი გონება და წარმოსახვა მოკაზმულია ღვთიური და სულიერი აზრებით. განისჯება, თუკი წარმოსახვა სავსე აქვს ვნებებით, სამარცხვინო კერპებითა და სურათებით (უხილავი ბრძოლა 2014: 83).

[23] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 418; პალამა 2014: 81. წმინდა მაკარი დიდი, ლოცვის, მადლისმიერი გაბრწყინებისა და განღმრთობის ხარისხების შესახებ, http://www.orthodoxy.ge/gvtismetkveleba/makari_gangmrtoba.htm

[24] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 395, 396; პალამა 2014: 52-53.

[25] წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი იესოს მადლმოსილი ლოცვის უნივერსალურობასა და სიდიადეს შემდეგნაირად აღწერს: „ეს ღვთაებრივი ლოცვა, ჩვენი მაცხოვრის ეს მოხმობა: უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე, – არის ლოცვაც, ვედრებაც, სარწმუნოების აღმსარებლობაც, სულიწმიდის გარდამომცემელიც, ღვთაებრივი მადლის მომნიჭებელიც, გულის გაწმენდაც, ეშმაკების გაძევებაც, იესო ქრისტეს დამკვიდრებაც, სულიერი აზრებისა და ღვთისსათნო ჩანაფიქრების წყარო, ცოდვებისაგან გათავისუფლებაც, სულისა და სხეულის კურნებაც, ღვთაებრივი განათლების მომცემელიც, ღვთის წყალობის წყაროც, მდაბალთათვის ღვთის საიდუმლოთა გაცხადების მბოძებელიც, და თვით ცხონებაც, რადგან ეს არის ჩვენი ღმერთის მაცხონებელი სახელის ტარება“ (მოიხმე სახელი ჩემი, ნაწილი II 2013: 121).

[26] ბერი იოსებ ათონელი 2002: 13-14.

[27] ისააკ ასური, წიგნი I 2013: 264.

[28] მშვენიერებათმოყვარეობა, I.I 2013: 236

[29] ფხიზლობითი ჭვრეტა 2016: 65.

[30] დაბალფეხებიანი სკამი განასახიერებს სანეხვეს, რომელზეც ქალაქგარეთ ეშმაკის მიერ სენშეყრილი იობი ეგდო (იობ. 2, 8); გარდა ამისა, სკამი გზაზე მჯდომი, უფლისადმი მღაღადებელი ბრმა გლახაკის სიმბოლოცაა (მარკ. 10, 47) (ფხიზლობითი ჭვრეტა 2016: 24).

[31] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 399-401; პალამა 2014:57-59. ასევე, სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა, წიგნი III 1991: 359-366. გარეგნულად სხეულით წრიული ფორმის მიღება და მზერის კონცენტრირება ერთ ადგილზე შესაძლებელს ხდის, რომ ლოცვამაც შინაგანად უკეთ იმოძრაოს წრიულად და განუბნევლად, რადგანაც შინაგან ადამიანს დაცემის შემდეგ, წმინდა მაკარი დიდის თანახმად, ახასიათებს გარეგნული ფორმებისადმი მიმსგავსება. წრიული ლოცვა (ბერძ. ἡ κυκλική προσευχή) გულისხმობს გონების დაბრუნებას საკუთარ თავთან და აქედან შემდგომ ღმერთამდე ამაღლებას. წმინდა ბასილი დიდიც აღნიშნავს, რომ: „გონებაჲ, რომელი არა განიბნეოდეს და არცა საცნობელთა მიერ სოფლისა მავნებელთა საქმეთა და გულისსიტყუათა მიიზიდვებოდის, მაშინ შემოკრბების თავსა შორის თჳსსა და აღვალს ღმრთისა მიმართ...“ (როცა გონება არ იფანტება გარეგან საგნებში, არ ემორჩილება გრძნობად სამყაროს, საკუთარ თავს უღრმავდება და იქიდან მაღლდება უფალთან) (ΠΑΛΑΜΑ 1988: 398, 533; პალამა, 2014: 56, 230; ასევე, უხილავი ბრძოლა 2014: 81).

[32] „...ხოლო ელია ქარმელის მთაზე ავიდა, მიწაზე დაიხარა და სახე მუხლებში ჩარგო...“ (3 მეფ. 18, 42).

[33] მოიხმე სახელი ჩემი 2013: 219. ასევე, ჟურნალი „კარიბჭე“ 2014, N 6: 50.

[34] დაშლილი სულის (ფსიხე – ψυχή) ერთიანობა და უვნებობა გამოიხატება მისი სამი ძალის – გონების (νους), აზრისა (λόγος) და სულის (პნევმა – πνεύμα) გამთლიანებაში. ამას შემდეგნაირად გადმოგვცემს ფილადელფიის მიტროპოლიტი თეოლიპტოსი: „განწმენდილი ლოცვა (καθαρά προσευχἠ), გონებას (νουν), სიტყვასა (λόγον) და სულს (πνεύμα) აერთიანებს; სიტყვით (აზრით) უფლის სახელს მოუხმობს, გონით ჭვრეტს უფალს, სულით წარმოაჩენს მორჩილებას, სიმშვიდეს, სიყვარულს და, ამგვარად, კრძალვით უმზერს უსაწყისო სამებას, მამასა და ძესა და წმინდა სულს, ერთარსება ღმერთს (მართლმადიდებლური ფსიქოტერაპია 2010: 108; შდრ. 4 სქოლიო). საკუთრივ სულის (ψυχή) უმაღლეს ნაწილს – პნევმას (πνεῦμα), რომელიც სხეულის ცხოველმყოფელი ძალაა, გრიგოლ პალამა უწოდებს „ადამიანის გონიერ სიყვარულს (ეროსს) (ο νοερός έρως του ανθρώπου); იგი გონებისგანაა და აზროვნებასაც ეკუთვნის; ის აზროვნებასა და გონებაში არსებობს, აზროვნება და გონება კი მასში“. სხვა ადგილას კი ამბობს, რომ სულის (ψυχή) პნევმა (πνεύμα) არის „გონების ჩვენმიერი (ჩვენი მიზეზით) აღძვრა (განფენილი დროითად და სივრცითად), რომელიც მიისწრაფვის არასრულყოფილებიდან სრულყოფილებაში (განსრულებაში – τελείωσιω)“. მიტროპოლიტი იეროთეოს ვლახოსი პავლე მოციქულის მიერ სულის სამნაწილედად დაყოფასთან (1 თეს. 16, 25) დაკავშირებით შენიშნავს, რომ „ტერმინით პნევმა (πνεύμα) მოციქული აღნიშნავს ღვთის მადლს (χάρη του θεού), რომელსაც იღებს სული“ (მართლმადიდებლური ფსიქოტერაპია 2010: 100, 106, 252-253).

[35] კლემაქსი 2014: 303. ასევე, მშვენიერებათმოყვარეობა, I.III 2013: 70.

[36] წმ. მაქსიმე აღმსარებელი ადამიანის სრულყოფილებისკენ სვლის სამ ეტაპს გამოყოფს: 1. პრაქტიკული (ქმედითი) სიბრძნისმოყვარეობა (πρακτική φιλοσοφία) – ვნებათაგან გაწმენდა, 2. ბუნებითი ჭვრეტა (φυσική θεωρία) – გონებითი აღტაცება (ექსტაზი), როდესაც პიროვნება ლოცვით აღარ ლოცულობს, არამედ მხოლოდ ჭვრეტაშია და იმეცნებს ქმნილი საგნების ლოგოსებს (ე. ი. საიდუმლო სიღრმეებსა და მათთვის ღვთისაგან განგებულებით განსაზღვრულ დანიშნულებას), 3. მისტიკური ღვთისმეტყველება (μυστική θεολογία) – განღმრთობა, ღმერთთან ერთობა (მართლმადიდებლური ფსიქოტერაპია 2010: 37).

[37] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 415-419; პალამა 2014: 77-82. ასევე, მშვენიერებათმოყვარეობა, I.III 2013: 32-33, 91; ისააკ ასური, წიგნი I 2013: 103, 154-155.

[38] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 418-419; პალამა 2014: 81-82, 125-126.

[39] ტერმინ ექსტაზის (ბერძ. ἔκστασις) შესახებ, იხ.: მშვენიერებათმოყვარეობა, I.II 2013: 117-139.

[40] ისააკ ასური, წიგნი I 2013: 147.

[41] 2 კორინთ. 12, 2-4. ასევე, კლემაქსი 2012: 283-284.

[42] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 400; პალამა 2014: 58. ასევე, შვენიერებათმოყვარეობა, I.I 2013: 55; ისააკ ასური, წიგნი I 2013: 167.

[43] მისტიკური ღვთისმეტყველება 2015: 2015: 283-284.

[44] წმ. მაქსიმე აღმსარებელი განღმრთობის მშვენიერებასთან დაკავშირებით ამბობს: „შინაგანი კავშირი ჭეშმარიტებასთან და სახიერებასთან, ანუ ღმერთთან... ღვთაებრივი მეცნიერებაა, უცდომელი ცოდნა, სიყვარული და მშვიდობა, რაშიც და რისი მეშვეობითაც აღესრულება განღმრთობა. ეს – მეცნიერებაა, რადგან არის ღმრთისა და ღმრთაებრივ საგანთა შესახებ იმდენად სრულყოფილი ცოდნა, რამდენადაც ეს შესაძლებელია ადამიანთათვის, და – სათნოებათა ურყევი ბურჯია. ეს – ცოდნაა, რადგან იგი ნამდვილად აღგვამაღლებს ჭეშმარიტებამდე და მუდამ გვაწვდის ღმრთაებრივ გამოცდილებას. ეს – სიყვარულია, რადგან ეს კავშირი, თავისი წყობით, მთლიანად თანაზიარია სრულ ღმრთაებრივ სიხარულთან. ეს – მშვიდობაა, რადგან განიცდის იმავეს, რასაც ღმერთი, და ამისთვისვე ამზადებს ადამიანებს, რომლებიც ღირსნი არიან, იყონ თანაზიარნი ასეთი მშვიდობისა... ამ ნეტარ და ყოვლადწმიდა მყუდროებაში ხორციელდება ის, აღფრთოვანების მომგვრელი, ჭკუა-გონებაზე აღმატებული, ერთობის მომნიჭებელი, რის წყალობითაც იქნებიან ერთ ხორც და ერთ სულ ღმერთი და ეკლესია, ანუ სული, და სული და ღმერთი“ (სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო კონფერენციების მასალები 2015: 621-622).

[45] მისტიკური ღვთისმეტყველება 2015: 312.

[46] ე. ი. გრიგოლ პალამას გნოსეოლოგიის (γνωσιολογία) მიხედვით, განღმრთობა (θέωσις) და ცოდნა (γνῶσις) ერთმანეთთან მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი, რადგან პირველი უცილობლად გულისხმობს მეორეს (ΠΑΛΑΜΑ 1988: 425, 454, 655; პალმა 2014: 90, 129; პალამა 2015: 156-157). ტერმინ ღვთისმეტყველის (ბერძ. θεολόγος) და ღვთისმეტყველების (ბერძ. θεολογία) შესახებ იხ.ვრცლად, მიტროპოლიტი კალისტე უეარი, რა არის ღვთისმეტყველება, http://www.faith.ge/?p=586  [47] ბერი ეფრემ ფილოთეველი 20 12: 303.

[48] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 658-659. პალამა 2015: 160-162.

[49] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 437-438, 617-618, 624-625, 631; პალამა 2014: 107-108; პალამა 2015: 109-110, 118-119, 126-127.

[50] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 628-629, 438; პალამა 2015: 124.

[51] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 435; პალამა 2014: 103-104.

[52] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 429-431, 438-439, 446-447. პალამა 2014: 94-98, 108-109, 118-119.

[53] ინ. 1, 18. ასევე, 1 ტიმ. 6, 16. წმ. დიონისე არეოპაგელის მიერ ღმერთთან მიმართებაში გამოყენებული ტერმინი საღმრთო ნისლი (θεῖος γνόφος), ან თუნდაც უნათლესი წყვდიადი, გულისხმობს სწორედ ღმერთის არსების განუჭვრეტლობასა და მიუწვდომლობას (წმინდა დიონისე არეოპაგელი, საიდუმლო ღმრთისმეტყველებისათვის,http://library.church.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=213%3A2010-06-08-11-23-34&catid=39%3A2009-12-29-11-32-35&Itemid=54&lang=ka). ტერმინების – სიბნელისა და სინათლის – სამება ღმერთთან მიმართებით გამოყენების მნიშვნელობის შესახებ, მართლმადიდებლობის გზა 2008: 143-146.

[54] იხ. 11 სქოლიო.

[55] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 514-515, 517-518, 519; პალამა 2014: 205-206, 209-211.

[56] გამ. 34, 29-35; საქმე მოც. 6, 15. ΠΑΛΑΜΑ 1988: 415-416, 440-441; პალამა 2014: 78, 84-85, 111-112.

[57] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 435, 442-443. პალამა 2014: 104, 114. ასევე, ერთი ღამე მთაწმინდის უდაბნოში 2007: 115-116.

[58] ΠΑΛΑΜΑ 1988: 429, 432-433, 438-439, 620; პალამა 2014: 95, 100-101, 108-109; პალამა, 2015: 113. წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი მაცხოვრის ფერისცვალებაზე საუბრისას განმარტავს, რომ უფლის ნათელი შემოსაზღვრული ხარისხით მიეცათ მოწაფეებს, რათა მათ, უქმნელ ნათელთან თანაზიარებით, ზიანი არ მისდგომოდათ (ჟურნალი „გული გონიერი“ 2016, N 14: 60).

[59] 1 კორ. 13, 12. ასევე, ΠΑΛΑΜΑ 1988: 624; პალამა 2015:118.

[60] 1 პეტრე. 3, 4.